"Ur-urayenka, Anakko'"
(I am waiting for you, my child.)
Sarita ni Abe V. Rotor
Agladladingit ti langit. Nangisit ken lumabbaga iti tangatang, bumabbaba ti ulep.
Nasursurko ti uppat a suli ti lubong, binirbirukko ti makuna a Utopia ti las-ud ti lima pulo a tawen – mamindua a nasuruk iti kabayag a natnaturog ni Rip Van Winkle. Nagtungpal metten ti Cold War – lima pulo a tawen nga nabingay ti lubong ti dua a kampo a nagginginnura, nagsinsinnikap. Ngen saan pay la a nagun-od ti pudno a kappia.
Rembrandt Van Rijn's The Prodigal Son
Ket itan agawidakon ditoy ili a nakayanakak ken dimmakkelak. Simmabat ni tatang, aginnarakup kami. Ti ragsat saan nga maibalikas. Ket napaut ti panagkatkatawa ken panagtedted ti luami.
“Pakawanennak, Tatang.”
Ngen kunana, “Agragsat tayo. Nagbiag ti natay nga anakko. Partien ti katabaan nga urbon. Ayaban amin ti kakailian.”
“Ni Manong Tonio, Tatang?”
“Umayto. Adda diay taltalon.”
Agsangpet dagiti tattao.
Ditoy San Vicente nasapa ti panagbaro ken panagbalasang. Adu kaniami ti pimmanpanaw, sinursurotmi diay bangir ti Cordillera ken ballasiw taao dagiti ar-arapaap ti agkabanuag. Lumakay ken bumaket no makasubli kami - kaaduanna, balikbayan. Adu ti saanen.
Ngem sibibiag ni Apo Lagip - ti naglabas ken masakbayan kasla saanda nagsina. Naanos ti tiempo. Bassit ti nagbalbaliwan ti ili ken umili.
Saan a nagsukat ti abbong ti altar a naburdaan ti Ur-urayenka Anakko. Ubingak pay idi adda daytoy nga isu’t mangsabat ti mata pagserrek ti dakkel a simbaan. Agkupkupas ti kaaapros dagiti agraem ken ni Apo San Vicente Ferrer, patron ti ili.
“Ibagam man dagiti napnapanam ken nasarsarakam, Inting.” Kiddao dagiti kaubingak. Mammanudan.
“Nasapulam kadi ti puon ti bullalayaw, Inting?” angaw ni Belen, maysa idi a princesa ti komedia no agpiesta ti ili, maudi a martes ti Abril. Badong latta ni Badong, ti katuturedan ti klasemi ti elementaria. “Ania, umay manen ti gubat?” Sa nagmulagat. Maymaysa’t petsa ti pannayanakmi idi gubat.
Umad-adu ti tattao, awanen ti pagtugawan. Nagdalupakpak pay ketdin dagiti dadduma. Malutluto ti pagraramanan. Malang-ab ti maletletson.
“Denggentayo ti maisa nga anak ti ili.” Imbaga ni Mayor Simeon, apo ti dati nga alkalde. Sa immabay kaniak. “Mailiw dagiti umili kenka.”
Narigat ti agsarita no saan a naragsak ti ibaga. Kayatko a saritaen ti saan a nasayaat a rupa ti panagprogreso ti lubong. Ti siudad a balitok adda laeng ti arapa-ap. Ti Paraiso awan ditoy rabaw daga. Pantasia laeng ti Utopia.
Kasla mabasbasa ni Ven ti pampanunutek. Ni Ven ti valedictorianmi ti high school diay Vigan, daidi CIC, Divine Word College itan. Iniarisa-asna, “Istoria-em dagiti Four Horsemen of Apocalypse.” Naadalmi daytoy ken ni Mr. Rafanan, titsermi ti history.
Saan nga pantasia daytoy. Impakdaar dagiti propeta, kasta met ni Nostrodamus. Dagiti saan a namatpati ti umuna a biktima. Daytoy ti ibagbaga manen ni Alvin Toffler, autor ti Future Shock, ken da Naisbitt ken Aburdane, ti naggapuan ti tema a postmodernism. Kunada, “Ti panagprogreso saanen a malappedan ket dumardaras pay. Palab-og iti laplapusanan a panagbiag.” Kasla The Charge of the Light Brigade.
Immasideg, adu’t rigatna ni Lolo Silli, kalalakayan ti ili. Tinulonganda. Immasideg met ti Apo Padimi. Inyam-ammo na ti bagbagina. “Siak ti anak ti Bernardo Rada.” Kasinsinko daidi tatangna. Karuprupana.
“Kayatyo a denggen ti istoria dagiti uppat nga nakakaballo ni Apokalypso?” Bimtak ti iisemmak.
Dagiti ub-ubbing ti immuna a nagtung-ed. Ipagarupda a maysa a sine.
“Adda uppat a nakakaballo nga akukuyog. Ti umuna a nakakaballo isu ni Genie, ti higante nga awan bigbigenna nga amo no di laeng ti akin-iggem ti enkantado a lampara a balayna. Sibubutengen ti lubong manipud idi bimtak ti umuna nga atomic bomb diay Nagasaki ken Hiroshima. Ita ti armas nuclear napigpigsa nga adayo. Awan lisian ken pilpilienna. Iiaddadayo ni Apo, saan koma a maiggaman dagiti terrorista.”
“Dumanon kadi ditoy no bumtak dayta a bomba?” Sinongbatan met laengen ti kaabayna, ket saanen nga intuloy ti bumarito. Narigat a maawatan dagiti bambanag maipuon ti gubat no saan mo pay nabaddek ti paggugubatan.
“Ket ituloyko. Maikaddua a nakakaballo isu ti al-alia ni Mathus, ti nangipakdaar ti panagbisin ti lubong gapu ‘ta nadardaras iti panagado ti tattao ngen ti kabaelan a mangted ti supapat a makan. Rirriw ti mabisbisinan ket umad-ado. Saan a mabilang ti matmatay.”
Awan ti nagsaludsod. Naulimek. Adda manutbuteng idiay likod. Naka-abbbungot ti nangisit. Tinalliao dagiti tattao ingana’t nagsardeng isuna ket pimmanaw.
“Ituloyko. Maikatlo, ni Frankenstein, ti naka-aramid ti monster nga awanan puso ken kararua. Kasla daytoy a sientista makaaramiden ti tao babaen ti “genetic engineering” ti mais, soya, manok, ken sabasabali pay a saanen a natural – dagiti makuna a Frankenfood. Saan nga adayo ti panagballegi a makaaramid ti “human clone,” kasla ti karnero a Dolly, ti immuna a clone. Ag-agawentay ken ni Apo Dios ti panag-parsua, ken ti panang-paungar ti natay!”
Dimmadakkel ti mat-mata dagiti agdengdenggeg. Maysa kaniada ni Maestra Karing, titser ko ti elementaria. Inawisko saak nagmano. Inongngonak.
“Ket ti maika-uppat a nakakaballo isu ti nangpadakder ti Torre ni Babel, agdan a mapan langit. Napugipug daytoy. Nangatngato nga adayo dagiti torre a maar-aramid ita. Atitiddug dagiti rantay. Agtutuon dagiti kalkalsada ken reles. Riwriw ti luglugan. Dumaddadakkel dagiti siudad, ket umad-aduda. Dumaddadakel met dagiti makina ti industria. Amin dagitoy ti pagtaudan ti pollusion ken panagdagaang ti tangatang.
“Awanton ti lugar nga saan nga maabot ti komunikasyon. Kasla baryo ti kabassit ti lubong, awanen ti paglemengan. Napukawen ti karbengan nga agmaymaysa. Ket posible a makadanonto metten ti tao idiay Mars? Ammoyo kadi nga ti skylab nga umik-ikot ti tangatang agbalinton a siudad?
“Siak ni Superman! Siak met ni Batman! Flash Gordon!” Ikkis dagiti ub-ubbing nga agpipinnalsiit diay liklikudan.
“Agay-ayam kayo diay adayo.” Kuna ni Kapitan Inggo. Ket pimmanawda.
“Ay, dagitoy ub-ubbing, ay-ayam amin ti ammoda.” Adda gayam ni Basang, ti nalaing a mangiturturong ti sarsuela idi. Isu idi ti Carmen a nalaing a kumanta.
“Umay ti Armageddon. Magunao ti lubong. Agbal-baliw tayo.” Timmakder ni Tacio a mangakaskasaba. Pinagtayegteg na ti unina a nababa.
Saan nga agpa-udi ni Cosme, agpadi koma idi. “Quo vadis?” Ig-igananna ti dumaan a biblia. Binirotna ti pagina. Sakbay nagbalikas tinaliaonak.
“Maysa nga parbagon naglibas ni Pedro ket addan idiay ruar ti pader ti Roma. Sakbayna data binirbiruk dagiti soldado isuna. Ngen nakalisi ngamin nagsalawasaw - saanna kano nga am-amo ni Kristo. Sakbay a sumina ti sipnget, nakasabat ti maysa a lalaki nga nangdamag, ‘Quo vadis? (Sadino ti papanam?)’ Apagkanito nagpukaw ti lalaki. Nalasin ni Pedro – isu ni Kristo! Nagsubli isuna ket nagbalin nga martir ti Kristianismo."
Intultuloy ti dadduma ti nagsarita inggan’t oras ti pannangan.
Linukatan ni tatang ti iduldulinna a burnay ti basi. Intakona ti ungot. Pinaramanannak nga immuna. Kaiimasan met la ngatan a basi.
Binirok ko ti kabsatko ta paramanak met.
“Adda pay la diay taltallon,” sungbat ni tatang.
Binalonak ni Manong Tonio diay taltalon. Kaduana dagiti katalonan. Tallo a natatayag a mandala ti mangipakita a nasayaat ti ani ita a tawen. Saannak nabigbig daras. Sinallabayko. Nagsubli daras ti lagip di kaubingan. Kasla idi kalman laeng.
Nabayag ti panagin-innangawmi. Nagsadag kami ti mandala a nakasango ti bumabbaba nga unit.
“Nagbassit aya ti libong, Inting.”
Awan nangegna kaniak. Intuloyna.
“Malagip mo pay ni Mrs Villamor?’ Nalaing daidi dios-alluadna a maestrami ti literature.
“Malagip mo ti inpamemoriana a berso a naadaw ti obramaestra ni William Blake?”
“Uh….saanko malagip, manong.” Nalipatakon.
“Auguries of Innocence.”
Malagipkon. Nalaing a mannurat ni Blake, narigat laeng nga anagen ti pilosopiana maipuon ti panagbiag.
Nakigtotak idi ni-recite ni manong ti berso. Kasla umininom a kunada.
“Sarming ti lubong ket maysa a bag-giing laeng,
Ti langit agparangdiay ruot nga agsabsabong;
Lawa’t tangatan, ta dakulapmo umanayen,
Ti maysa nga oras patinggana’t agnanayon.”
Insaruno na.
“Sinno ti makaimatang ti lubong, wenno langit babaen ti dagiti babassit a bambanag a pakakitaan, wenno dagiti simbolo ti panagbiag? Aglalo no kaub-bingam, kabanbannuagam? Anianto ngatan nga maawatam ti patingga ti lubong, ti panagnanayon ti biag?”
Kasla umis-isem ni Mrs. Villamor ti abaymi. Nakababan ni Apo Init. Nalabbaga it annaraar na. Nakaawiden dagiti kannaway. Nagaponen dagiti manok diay sanga ti kaykayo.
Awan iti maibangak. Mariknak ti bain apay a naglibassak idi. Pinanawak da tatang ken ti katsatko. Linuktak ti bentana saak bimmaba ti maysa a parbangon, lima pulo a tawenen ti naglabas.
Tinipedko ti luak. Nagpangressak tapno mabang-arannak.
Saanen nga intuloy ni manong. Nakadlaw.
Ket intuloyko nga anagen. Nauneg daytoy a kapanunotan.
Narigat awaten ti biag. Isu nga awan ti sardeng ti panagadal. Bag-giing, bato agbalin nga bantay? Ti kabusbusor a ruot, apay a nakapinpintas ti sabongna? No saan nga ukraden ti dakulap kasano ti itutulong? Makigayyem? Makikappia? Apagkanito kadi ti biag tapno ammo tayo ti agraem, ken agpakumbaba? Pumanaw ti biag tapno ituloy dagiti sumarsaruno? Inggana’t kaano?
Kasla nabasa ni manong ti pampanunotek.
Kunana. “Maysa a libro ti biag, Inting. Ngen saan a kasapulan a napuskol daytoy.”
Itan malagipko ti kuna daidi Santo Papa John Paul II.
Kunana:
“Daytoy nga lubong nga kadadakelan nga pagadalan tapno mapunuantayo ti kinasarib, ditoy nga maimatangan ti progreso ti sibilisasion, manipud iti kinabaro ti sistema ti panagiwarnak, iggana’t sistema ti wayawaya nga awan tungpalna – daytoy a lubong, uray kaanunto, saanna nga maited ti kapupudnuan a ragsak ti tao.”
Immay ti panagtutudo. Simmaruno ti kalgaw. Awamen dagiti tallo nga natatayag a mandala diay taltalon.
Agladladingit ti langit. Nangisit ken lumabbaga iti tangatang, bumabbaba ti ulep.
Napintas unay nga dengdenggen ti kanta nga aggapu ti kuro! Dua kami ni manong Tonio nga abibiolin idi no dumanonen ti misa aginaldo. Paspasurutanmi dagiti babbaro ken babbalasang nga agkankanta.
Diay altar maiang-agin ti abbong a naburdaan, Ur-urayenka, Anakko. Agpaypayapay.
Lukatanyon dagiti bentana tapno sumbrek ti nalamiis nga agin nga aggapu’t daya. Ket bay-an dagiti kandela nga maiddep a saggaisa.
Simbrek ti nalamiis a pul-oy, kinuyog ti rissing ni Apo Init, ket sinurotda ti dua a medalla nga agbitbitin, agkilkilap, agtintinnupa kasla kampanilia. Adda iar-arisaasda. xxx
No ti mumalem ket nangisit ken lumabbaga ti tangatang, ken bumabbaba ti ulep a subaten ti sipnget, istoria-en dagiti lalakay ken babbaket nga makita iti aninag ti dua a tao diay puon ti dakkel a kayo diay turod. Adda met aninag ti tattao diay kataltalonan. Mangged pay kano ti katkatawada. xxx
Ababa a sarita daytoy ni Dr. Abercio V. Rotor, maysa a propesor ti UST, SPU-QC, UPHR; autor ti Living with Nature Handbook a nangabak ti Gintong Alkat di 2003, ken ti Living with Nature in Our Times a nangabak ti National Book Award idi 2005. Maysa isuna a pintor, poet, ken radio instructor ti Radyo Katipunan ng Ateneo de Manila University, at dati instructor ng Paaralang Bayan sa Himpapawid, DZRB. Dati a director ti NFA ni Dr. Rotor. Nalpasna ti Doctor of Philosophy diay UST. Tallo ti annakda ken ni Cecilia Rojas Rotor – Matthew Marlo (propresor met), Anna Christina (engineer) ken Leo Carlo (nagturpos ti Fine Arts, industrial design). Tubo ti pamilya Rotor ti San Vicente, Ilocos Sur.
No comments:
Post a Comment